W obrocie gospodarczym, w szczególności w ramach kontaktów pomiędzy przedsiębiorcami często w praktyce spotykamy się z sytuacją, w której obaj przedsiębiorcy są sobie wzajemnie dłużnikami i wierzycielami. Otrzymujemy wtedy pytanie, w jaki sposób najlepiej dokonać wzajemnego rozliczenia. Czy potrzeba od razu kierować swoje kroki na drogę postępowania sądowego?

W opisanej powyżej sytuacji bardzo często sugerujemy skorzystać z instytucji potrącenia, a więc wzajemnego rozliczenia się przez podmioty będą wzajemnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami.

Potrącenie uregulowane jest w art. 498 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z jego brzmieniem, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą by dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Art. 499 k.c. określa z kolei sposób dokonania potrącenia. I tak, potrącenia dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe.

Zgodnie z powyższym, potrącenie jest możliwe w przypadku kumulatywnego spełnienia określonych prawem przesłanek:

• dwie osoby będące równocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami;
• każda z tych osób może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony;
• przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej wartości oznaczone tylko co do gatunku;
• obie wierzytelności są wymagalne;
• obie wierzytelności mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym;

Powyższy katalog okoliczności, których łączne spełnienie umożliwia dokonanie potrącenia jest jasny i precyzyjny. Należy jednak omówić inny istotny aspekt mechanizmu potrącenia, a więc złożenie skutecznego oświadczenia o dokonaniu potrącenia wierzytelności z wierzytelnością drugiej strony. W pierwszej kolejności należy podnieść, że ustawa nie przewiduje możliwości dokonania potrącenia pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, a więc nie możemy uzależniać dokonania potrącenia od zaistnienia zdarzenia przyszłego i niepewnego, ani też żądać jego wykonania do określonego dnia. Dopuszczalne jest jednakże modyfikowanie potrącenia umownego, zamieszczonego przez strony w wiążącej je umowie, co stanowi wyjątek od powyższej zasady. Strony decydując się na zamieszczenie w treści umowy instytucji potrącenia, mogą umówić się, że potrącenie będzie możliwe również pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Dopuszczalność takiego działania wynika m.in. z wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 kwietnia 2006 r., sygn. akt I Aca 2213/05. W wyroku Sąd podniósł: „Niewątpliwie zawarcie umowy o potrąceniu ( potrącenie umowne) jest dopuszczalne w świetle zasady swobody umów z art. 353 KC, jednakże do takiej umowy nie mają zastosowania zasady potrącenia ustawowego z art. 498 KC, lecz zasady potrącenia wynikają z treści umowy.”

Przepisy Kodeksu cywilnego nie określają formy, w jakiej powinno być złożone oświadczenie o potrąceniu. Przyznano tym samym stronom dowolność w złożeniu powyższego oświadczenia. Może to być zatem np. forma pisemna lub ustna. Tym samym oświadczenie o potrąceniu będzie złożone z chwilą, w której dotarło do adresata w ten sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią (art. 61 k.c.).

W tym miejscu należy rozważyć, czy dopuszczalnym jest złożenie oświadczenia o potrąceniu w sposób dorozumiany, skoro może ono być złożone w dowolnej formie?. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 września 2013 r., sygn. akt I Aca 490/13: „Oświadczenie o potrąceniu wzajemnych wierzytelności ma doniosłe znaczenie prawne, nie może być złożone w sposób dorozumiany, wymaga bowiem jasnego i jednoznacznego wyrażenia woli przez stronę korzystającą z tego rodzaju uprawnienia.” Z przytoczonego wyroku jasno wynika, że oświadczenie o potrąceniu musi być precyzyjne i nie pozostawiające wątpliwości co do zakresu tej czynności i jej celu.

Odnosząc się do powyższych rozważań koniecznym jest także podkreślić, że złożenie oświadczenia o potrąceniu przez jedną ze stron stosunku zobowiązaniowego musi być poprzedzone spełnieniem wszystkich przesłanek określonych w art. 498 § 1 Kodeksu cywilnego. Pogląd ten potwierdzony został wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 7 listopada 2013 r., sygn. akt I Aca 476/13. Sąd wskazał: „Aby oświadczenie o potrąceniu wywołało w ogóle skutki, w tym miało moc wsteczną przewidzianą w art. 499 KC, muszą być najpierw spełnione przesłanki z art. 498 § 1 KPC.”

Jak wynika z powyższego instytucja potrącenia jest bardzo atrakcyjna z punktu widzenia wzajemnych relacji stron stosunków zobowiązaniowych, gdyż zawiera ona prosty mechanizm jej zastosowania, jest prosta i szybka, a ponadto pozwala na zaoszczędzenie niekiedy znacznych środków pieniężnych, ze względu na uniknięcie wszczynania postępowania sądowego.